Đoạn thơ “Bên kia sông Đuống” của nhà thơ Hoàng Cầm là một tác phẩm giàu tính cảm xúc và ẩn giấu, có thể hiện sự biến đổi của quê hương trước và sau chiến tranh. Thông qua đó, tác giả muốn phản ánh sự tàn khốc của chiến tranh đối chọi với cảnh vật và con người, đồng thời cũng trình bày nỗi đau tiếc thương, xót xa về một miền quê từng yên bình và tươi đẹp.

Trong phần đầu của đoạn thơ, tác giả mô tả một bức tranh quê hương tươi đẹp, trù phú, tràn đầy sức sống. Quê hương "lúa nếp thơm nồng" mang trong mình hương vị của sự đủ và an lành. “Tranh Đông Hồ gà lông tươi trong” là hình ảnh quen thuộc, đậm đà bản sắc dân tộc, thể hiện sự hòa hợp giữa con người với thiên nhiên, là hình ảnh đẹp của làng quê Việt Nam. "Màu dân tộc sáng sủa trên giấy điệp" càng nhấn mạnh vẻ đẹp văn hóa và nghệ thuật dân gian gian đặc sắc của quê hương, thể hiện sự giàu có về cả vật chất hỗn tinh thần.

Tuy nhiên, sự yên bình nhanh chóng được đảo lộn khi chiến tranh xâm nhập. Từ "Quê hương ta từ ngày khủng" cho đến "Giặc kéo lên ngùn lửa tàn tàn", tác giả đã vẽ nên một bức tranh tranh đối lập hoàn toàn với cảnh tượng trước đó. "Giặc kéo lên ngùn tàn hung tàn" không chỉ là hình ảnh của những cuộc tấn công công bạo lực mà còn là sự tàn phá vô cùng tàn bạo của chiến tranh tranh đấu với quê hương. Quê hương, nơi trước kia tràn đầy sức sống và tình yêu thương, giờ đây trở thành một mảnh đất khô cằn, đổ nát.

Hình ảnh "Ruộng ta khô, Nhà ta cháy" không chỉ là miêu tả về tình trạng vật chất của quê hương mà còn là sự thất vọng về tinh thần, về những gì dân dân đã gắn bó bao lâu nay. Các hình ảnh "Chó ngộ một đàn, lưỡi dài lê sắc máu" và "Mẹ con đàn lợn âm dương, chia lìa tận diệt" tiếp tục khắc họa sự chết tàn, tàn bạo của chiến tranh. Con người và vật nuôi đều trở nên hỗn loạn, không còn gắn kết, tình yêu thương như trước nữa. Cảnh tượng "Đám cưới chuột đang tưng sôi sục" là một câu châm ngôn cay đắng về tình trạng phân liệt và bi kịch mà chiến tranh mang lại, khi những sinh vật nhỏ bé còn phải lo toan cho sự sống trong một thế giới dư mang.

Câu hỏi " Bây giờ tan tác về đâu?" như một lời khuyên hơn là khám phá, có thể gây ra tình trạng bối rối và đau đớn của tác giả trước cảnh tượng quê hương bị tàn phá. Đây không chỉ là câu hỏi của một cá nhân mà là câu hỏi của cả dân tộc, khi phải đối mặt với hậu quả của chiến tranh. Quê hương, từng là nơi an lành, nay trở nên đổ nát và hoang tàn, con người phải sống trong sự ly tán và bất ổn.

Thông qua đoạn thơ này, Hoàng Cầm đã sử dụng những hình ảnh đối lập, từ tươi đẹp đến tàn bạo, để phản ánh ánh biến đổi mạnh mẽ của quê hương trước và sau chiến tranh. Trước chiến tranh, quê hương là nơi đầy ắp niềm vui, sự bình yên, nhưng chiến tranh đã làm thay đổi tất cả, khiến quê hương trở nên tan hoang, con người mất đi sự gắn kết và tình yêu thương đối nhau. Tuy nhiên, qua đó, tác giả cũng gửi tối thông điệp về nỗi đau, sự hy sinh và mong ước được hồi sinh quê hương, dù đã bị chiến tranh tàn phá.

Tóm tắt lại, “Bên kia sông Đuống” không chỉ là Nỗi tiếc thương về một quá khứ đã qua, mà còn là lời cảnh tỉnh về tác động của chiến tranh đối với con người và đất nước. Từ những hình ảnh sinh động, tác giả đã khắc họa một cách sâu sắc sự tàn phá của chiến tranh chống lại quê hương và kêu gọi sự hồi sinh, xây dựng lại một quê hương đã từng bị tổn thương nặng nề.