I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Tác giả
– Nhà thơ Quang Dũng (1921 – 1988) tên thật là Bùi Đình Diệm, sinh tại làng Phượng Trì, huyện Đan Phượng (nay thuộc Hà Nội).
– Năm 1947, ông tham gia chiến dịch Tây Tiến. Tháng 8 năm 1951, ông xuất ngũ. Sau 1954, ông làm Biên tập viên tại báo Văn nghệ, rồi chuyển về làm việc tại Nhà xuất bản Văn học. Năm 2001, ông được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật. Ngày 18 tháng 11 năm 2021, Viện văn học và Hội nhà văn Việt Nam phối hợp tổ chức Hội thảo khoa học nhân 100 năm ngày sinh của nhà thơ Quang Dũng. Tại hội thảo này, những cống hiến quan trọng của Quang Dũng cho thơ kháng chiến và cách mạng càng được khẳng định.
– Quang Dũng là một nghệ sĩ đa tài, hoạt động trong nhiều lĩnh vực như sáng tác nhạc, hội hoạ, văn xuôi và thơ ca. Thơ ông giàu cảm hứng lãng mạn, thể hiện tâm hồn khoáng đạt, tinh tế. Ngôn ngữ thơ của ông kết hợp hài hoà giữa nét cổ điển và hiện đại, vừa mới mẻ vừa đậm chất nhạc, hoạ.
2. Tác phẩm
– Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ Tây Tiến được Quang Dũng sáng tác vào năm 1948 tại làng Phù Lưu Chanh, khi ông đã rời binh đoàn Tây Tiến và chuyển sang công tác tại một đơn vị mới.
– Xuất xứ: Được đăng trong tập thơ Mây đầu ô (thơ, 1986).
– Nhan đề:
+ Ban đầu bài thơ có tên là Nhớ Tây Tiến, sau được đổi thành Tây Tiến. Sự chuyển đổi này cho thấy nỗi nhớ không còn bộc lộ trực tiếp mà đã lắng sâu, ẩn trong từng câu chữ, góp phần tạo nên vẻ đẹp hàm súc và tinh tế cho tác phẩm.
+ Tây Tiến đồng thời cũng là tên của một đơn vị quân đội được thành lập vào đầu năm 1947, có nhiệm vụ phối hợp với quân đội Lào bảo vệ vùng biên giới Việt – Lào và đánh tiêu hao lực lượng Pháp ở thượng Lào và miền Tây Bắc Bộ Việt Nam. Quang Dũng từng giữ chức đại đội trưởng trong đơn vị này. Lực lượng lính Tây Tiến chủ yếu là thanh niên Hà Nội, xuất thân từ nhiều tầng lớp khác nhau, trong đó phần lớn là trí thức.
– Bố cục bài thơ:
-> Bài thơ được xây dựng với kết cấu chặt chẽ, theo mạch cảm xúc hồi tưởng: Từ hiện tại nhớ về những kỉ niệm một thời gắn bó với đoàn quân Tây Tiến, rồi khép lại bằng sự trở về với thực tại đầy lắng đọng và dư âm.
– Cảm hứng chủ đạo:
II. TÌM HIỂU CHI TIẾT
1. Nhớ thiên nhiên Tây Tiến và những cuộc hành quân của đoàn binh Tây Tiến:
a. Nhớ thiên nhiên Tây Tiến:
* Nhớ Tây Tiến:
– Bài thơ mở đầu bằng cảm xúc nhớ Tây Tiến: Sông Mã xa rồi Tây Tiến ơi! -> Câu thơ như một tiếng gọi từ trái tim, gợi nỗi nhớ cháy bỏng.
– Hô ngữ "ơi" được dùng như một tiếng gọi vọng ra từ tâm khảm, bộc lộ nỗi nhớ da diết, chan chứa tình cảm của người lính với đồng đội và đơn vị cũ.
– Cụm từ "xa rồi" đặt giữa "Sông Mã" và "Tây Tiến" như một dấu ngăn cách, nhấn mạnh khoảng cách không chỉ về không gian mà còn về thời gian – giữa hiện tại và quá khứ, giữa người lính hôm nay và những tháng ngày gắn bó cùng đoàn binh năm xưa.
* Nhớ thiên nhiên:
– Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi: Từ "chơi vơi" được gieo vần với tiếng gọi "ơi" ở câu thơ trước, góp phần tạo nên âm hưởng ngân dài, man mác, như vọng lại từ quá khứ xa xăm. Không chỉ mang giá trị nhạc điệu, "chơi vơi" còn gợi nỗi nhớ vừa lắng sâu, vừa bồi hồi da diết. Chính nỗi nhớ ấy đã trở thành chiếc chìa khóa mở ra cánh cửa kí ức, dẫn người đọc bước vào không gian của hồi ức Tây Tiến – nơi in dấu những kỉ niệm không thể phai mờ trong tâm hồn người lính.
– Thiên nhiên Tây Bắc xuất hiện trong bài thơ một cách đa diện, với những vẻ đẹp khác nhau, vừa hùng vĩ, dữ dội, lại vừa thơ mộng và trữ tình.
+ Trước hết, thiên nhiên trong Tây Tiến hiện lên với vẻ đẹp hoang sơ, dữ dội:
- Không gian Tây Bắc hiện lên đầy hẻo lánh, xa xôi qua những địa danh như Sài Khao, Mường Lát gợi cảm giác hoang vu, cách trở.
- Hệ thống từ láy như "thăm thẳm", "heo hút", "khúc khuỷu" kết hợp với điệp ngữ "dốc… dốc" và cụm từ "Dốc lên… dốc lên…" tạo nên nhịp điệu gấp khúc, dựng lên trước mắt người đọc hình ảnh địa hình hiểm trở, quanh co, trùng điệp của núi rừng Tây Bắc.
- Hình ảnh "súng ngửi trời" vừa khắc hoạ độ cao đến choáng ngợp của núi non, vừa mang màu sắc hóm hỉnh, thể hiện tinh thần lạc quan, dí dỏm của người lính giữa muôn trùng gian khó.
- Nhịp thơ bẻ đôi trong câu "Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống" như dồn dập, gấp gáp, góp phần diễn tả sự hiểm trở tột cùng của địa hình – nơi ranh giới giữa sự sống và cái chết mong manh.
- Các hình ảnh như "cọp trêu người", "thác gầm thét" được nhân hoá nhằm nhấn mạnh vẻ dữ dội, hoang dã, đầy rình rập của núi rừng.
+ Không chỉ vậy, thiên nhiên còn hiện lên với vẻ lãng mạn, trữ tình:
- Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi / Mường Lát hoa về trong đêm hơi -> Thiên nhiên hiện lên huyền ảo, bảng lảng sương khói, điểm xuyết bởi sắc hoa thấp thoáng trong màn đêm mơ hồ, tạo nên bức tranh vừa thực vừa mộng.
- Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi: Không gian mở rộng đến vô tận với hình ảnh "mưa xa khơi" tạo cảm giác mênh mang, mờ nhoè, gợi nên vẻ đẹp hoang sơ, xa xăm.
