Bài 5. Hệ quả địa lí các chuyển động của Trái Đất SVIP

I. Hệ quả địa lí của chuyển động tự quay quanh trục

1. Sự luân phiên ngày đêm

Chuyển động tự quay quanh trục của Trái Đất

- Trái Đất có dạng hình cầu, nên chỉ một nửa bề mặt được Mặt Trời chiếu sáng tại một thời điểm, nửa còn lại bị khuất sáng.

- Trái Đất tự quay quanh trục theo hướng từ tây sang đông.

→ Mọi khu vực trên bề mặt Trái Đất đều luân phiên được chiếu sáng (ban ngày) và không chiếu sáng (ban đêm).

→ Hiện tượng ngày đêm luân phiên xảy ra đều đặn ở mọi nơi trên Trái Đất.

2. Giờ trên Trái Đất

a. Giờ địa phương

- Do Trái Đất quay quanh trục, nên ở cùng một thời điểm, người ở các kinh tuyến khác nhau sẽ nhìn thấy Mặt Trời ở các vị trí khác nhau trên bầu trời → giờ địa phương khác nhau.

- Giờ địa phương gây bất tiện cho giao tiếp, đi lại, sản xuất toàn cầu.

b. Giờ múi

Người ta chia Trái Đất thành 24 múi giờ, mỗi múi rộng 15° kinh tuyến → mỗi múi thống nhất dùng một giờ chung, gọi là giờ múi.

c. Giờ quốc tế

- Múi số 0 (chứa kinh tuyến gốc Greenwich) được chọn làm giờ chuẩn quốc tế – gọi là GMT (Greenwich Mean Time).

- Các quốc gia căn cứ vào múi giờ chuẩn để quy định giờ hành chính, có thể điều chỉnh để phù hợp với biên giới quốc gia hoặc mục tiêu quản lý.

Các múi giờ trên thế giới

- Đường chuyển ngày quốc tế:

+ Đường chuyển ngày quốc tế là ranh giới quy ước để chuyển đổi ngày lịch khi di chuyển giữa các múi giờ trên Trái Đất.

+ Đường này được quy định nằm theo kinh tuyến 180°, đi qua giữa múi giờ số 12, nằm ở vùng Thái Bình Dương.

 - Nguyên tắc:

+ Đi từ phía tây sang phía đông (thuận chiều quay của Trái Đất): Khi vượt qua kinh tuyến 180°, người đi sẽ lùi lại một ngày trong lịch.

+ Đi từ phía đông sang phía tây: Khi vượt qua kinh tuyến 180°, người đi sẽ tăng thêm một ngày trong lịch.

- Trên bản đồ, đường chuyển ngày không phải là đường thẳng theo đúng kinh tuyến 180°, mà được uốn cong theo ranh giới quốc gia → giúp các nước và vùng lãnh thổ không bị chia đôi về ngày tháng, đảm bảo thuận tiện trong quản lý hành chính và sinh hoạt.

II. Các hệ quả địa lí do chuyển động của Trái Đất quanh Mặt Trời

Chuyển động của Trái Đất quanh Mặt Trời ở bán cầu Bắc

1. Hiện tượng ngày đêm dài ngắn khác nhau

a. Nguyên nhân

- Trục nghiêng của Trái Đất giữ nguyên độ nghiêng khi chuyển động quanh Mặt Trời.

→ Trong năm, các khu vực bán cầu Bắc và bán cầu Nam lần lượt nghiêng về phía Mặt Trời hoặc chếch xa Mặt Trời → Sự chênh lệch độ dài ngày – đêm theo mùa.

b. Biểu hiện

- Bán cầu Bắc:

+ Ngày 22/6: Trái Đất nghiêng bán cầu Bắc về phía Mặt Trời:

✔ Bán cầu Bắc: ngày dài – đêm ngắn.

✔ Bán cầu Nam: đêm dài – ngày ngắn.

📌 Ví dụ: Ở Hà Nội, ngày 22/6 mặt trời mọc sớm (~5h sáng), lặn muộn (~18h30), ngày dài hơn đêm.

- Bán cầu Nam:

+ Ngày 22/12: Trái Đất nghiêng bán cầu Nam về phía Mặt Trời:

✔ Bán cầu Nam: ngày dài – đêm ngắn.

✔ Bán cầu Bắc: đêm dài – ngày ngắn.

📌 Ví dụ: Ở Úc, vào tháng 12 – tháng hè của Nam bán cầu – ban ngày kéo dài rõ rệt.

- Đặc điểm theo vĩ độ:

+ Càng xa xích đạo, sự chênh lệch ngày – đêm càng lớn theo mùa.

+ Ở vùng xích đạo: quanh năm ngày và đêm gần như bằng nhau.

+ Ở hai cực: có hiện tượng cực đoan hơn:

✔ Cực Bắc: 6 tháng ngày – 6 tháng đêm.

✔ Cực Nam: ngược lại với Cực Bắc.

+ Các ngày đặc biệt: Ngày 21/3 và 23/9: Là xuân phân và thu phân → ngày và đêm bằng nhau trên toàn Trái Đất.

Hiện tượng ngày đêm vào ngày 22/6

2. Các mùa trong năm

a. Khái niệm

Mùa là khoảng thời gian trong năm, có những đặc điểm riêng về thời tiết và khí hậu.

b. Nguyên nhân

Mùa xuất hiện do Trái Đất chuyển động quanh Mặt Trời, với:

- Trục Trái Đất nghiêng khoảng 66°33' so với mặt phẳng quỹ đạo.

- Hướng trục luôn giữ nguyên trong suốt chu kỳ quay quanh Mặt Trời.

➡ Vì vậy, góc chiếu và thời gian chiếu sáng của tia sáng Mặt Trời thay đổi theo từng thời điểm trong năm ở mỗi bán cầu → sinh ra hiện tượng mùa.

c. Biểu hiện

- Các mùa diễn ra trái ngược nhau giữa hai bán cầu: Khi bán cầu Bắc là mùa xuân – hè thì bán cầu Nam là mùa thu – đông, và ngược lại.

- Theo vùng địa lí:

+ Vùng ôn đới: có bốn mùa rõ rệt (xuân – hạ – thu – đông).

+ Vùng nhiệt đới: thường có hai mùa (mùa mưa và mùa khô), nhưng phân biệt không rõ rệt.

+ Vùng hàn đới: chỉ có một mùa lạnh kéo dài gần như suốt năm.