I. CỦNG CỐ KIẾN THỨC
Bảng phân biệt một số nét khác biệt của biện pháp tu từ nói mỉa và nghịch ngữ:
Phương diện | Nói mỉa | Nghịch ngữ |
Cấu trúc | Tạo ra nhờ sự tương phản giữa ý nghĩa bề mặt của từ ngữ (nghĩa tường minh) với ý nghĩa đánh giá của người nói, người viết (nghĩa hàm ẩn) | Tạo ra nhờ sự tương phản giữa ý nghĩa bề mặt của các từ ngữ. |
Tác dụng | dùng để châm biếm, đả kích hoặc bông đùa, trêu chọc (với những mối quan hệ thân thiết) | Dùng để châm biếm, đả kích nhưng không phải nghịch ngữ nào cũng có tác dụng này. Ngược lại nhiều nghịch ngữ được dùng để thể hiện sự ca ngợi hoặc những nhận xét mang tính triết lí. |
* Lưu ý: Mặc dù có một số điểm khác biệt, ý nghĩa mỉa mai cũng có thể được thể hiện trong cách nói nghịch ngữ.
II. THỰC HÀNH:
1. Phân tích biện pháp tu từ nói mỉa trong các trường hợp sau và nêu tác dụng của biện pháp này:
a. Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-ren đã nửa chính thức hướn sẽ chăm sóc vụ Phan Bội Châu. Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị toàn quyền Đông Dương mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren sẽ “chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.
Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yêu vị thật xong xuôi ở bên ấy đã. Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình từ Mác-xây đến Sài Gòn kéo dài chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.
(Nguyễn Ái Quốc, Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu)
Cách làm: Trong ngữ liệu a, biện pháp nói mỉa được thể hiện qua những cách diễn đạt bề ngoài có vẻ khách quan nhưng thực chất lại thể hiện thái độ mỉa mai của tác giả. Điều này được thể hiện qua cách dùng từ ngữ: “nửa chính thức hứa”, “giả thử cứ cho rằng một vị toàn quyền Đông Dương mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa”, “ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vị thật xong xuôi ở bên ấy đã”,...
=> Biện pháp tu từ này có tác dụng tạo hiệu quả châm biếm, hài hước cho VB, làm cho cách diễn đạt trở nên thú vị, gây ấn tượng với người đọc.
b. Và đó cũng là lần đầu tiên trong đời mình, hai con mắt của ông Va-ren được thấy hiển hiện cái huyền diệu của một thành phố Đông Dương, dưới lòng đường, trên vỉa hè, trong của tiệm. Những cu-li xe kéo xe tay phóng cật lực, đôi bàn chân dẫm đất lạch bạch trên mặt đường nóng bỏng; những quả dưa hấu bộ phanh đỏ lòm lòm; những xâu lạp xưởng lủng lẳng dưới mái hiện các hiệu cơn; cái rốn một chú khách trưng ra giữa trời; một viên quan uể oải bước qua, tay phe phẩy cái quạt, ngực đeo tẩm Bắc Đẩu bội tinh hình chữ thập. Thật là lộn xộn! Thật là nhốn nháo!
(Nguyễn Ái Quốc, Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu)
Cách làm: Trong ngữ liệu b, biện pháp nói mỉa được thể hiện qua sự kết hợp những từ ngữ mẫu thuẫn, đối lập nhau để làm nổi bật thái độ mỉa mai của tác giả. Các hình ảnh “những cu-li xe kéo xe tay phóng cật lực, đôi bàn chân dẫm đất lạch bạch trên mặt đường nóng bỏng; những quả dưa hấu bổ phanh đỏ lòm lòm; những xâu lạp xường lủng lẳng dưới mái hiên các hiệu cơm; cái rốn một chú khách trưng ra giữa trời; một viên quan uể oải bước qua, tay phe phẩy cái quạt, ngực đeo tấm Bắc Đầu bội tinh hình chữ thập” được gọi là những cái huyền diệu của một thành phố Đông Dương.
Nói cách khác, ý nghĩa mỉa mai trong ngữ liệu này được thể hiện trong cách nói nghịch ngữ.
=> Biện pháp tu từ nói mỉa có tác dụng tạo hiệu quả châm biếm cho văn bản, làm cho cách diễn đạt trở nên thú vị, gây ấn tượng với người đọc.
