I. Lý thuyết
- Từ ngữ mới là những từ ngữ biểu thị các sự vật, hiện tượng mới nảy sinh hoặc mới được phát hiện; ví dụ: chứng khoán, cổ phiếu, máy tính,...
- Trong tiếng Việt, từ ngữ mới được tạo ra theo hai phương thức chính: láy (ví dụ: mỏng → mong mỏng) và ghép (ví dụ: bàn + phím → bàn phím). Bên cạnh đó, tiếng Việt còn có một bộ phận từ ngữ mới là những từ ngữ vay mượn của nước ngoài hoặc lai tạo dựa trên một số yếu tố vay mượn nước ngoài. Thuật ngữ mượn tiếng nước ngoài thường được giữ nguyên dạng gốc, ví dụ: acid, hydro,... Các từ ngữ thông dụng thường được biến đổi về ngữ âm cho phù hợp với ngữ âm tiếng Việt, ví dụ: bifteck → bít tết, cocktail → cốc tai;... Đáng chú ý là các từ ngữ được lai tạo bằng cách kết hợp các yếu tố cấu tạo từ của tiếng nước ngoài thành những từ mới không có trong tiếng nước đó (ví dụ: biên bản, nội thành, tiền chiến); kết hợp các yếu tố Việt với yếu tố vay mượn (ví dụ: lính thuỷ, xe tăng, tuổi teen).
- Nghĩa mới của từ ngữ là nghĩa xuất hiện bên cạnh nghĩa gốc để biểu thị những sự vật, hiện tượng mới nảy sinh (hoặc sự vật, hiện tượng đã có với tên gọi khác). Ví dụ, ở từ chuột, bên cạnh nghĩa gốc (chỉ một loài thú nhỏ) còn có thêm nghĩa mới: chỉ một bộ phận điều khiển máy tính. Nghĩa mới của từ ngữ thường được hình thành theo các phương thức ẩn dụ, hoán dụ.
II. Thực hành
1. Xếp các từ ở bên A vào nhóm phù hợp bên B.
2. Xác định nghĩa của các từ in đậm trong những câu sau. Chỉ ra các nghĩa được hình thành theo phương thức ẩn dụ và các nghĩa được hình thành theo phương thức hoán dụ.
a. Nói ngọt lọt đến xương. (Tục ngữ)
=> Ở câu này từ ngọt chỉ tính chất của lời nói (âm thanh) êm tai, dễ nghe, dễ làm xiêu lòng người. (phương thức ẩn dụ)
b.
Dù ai nói ngả nói nghiêng
Lòng ta vẫn vững như kiềng ba chân.
(Ca dao)
=> Ở câu này, chân chỉ bộ phận dưới cùng của một số đồ dùng, có tác dụng đỡ cho các bộ phận khác. (phương thức ẩn dụ)
c.
Sầu đong càng lắc càng đầy
Ba thu dọn lại một ngày dài ghê.
(Nguyễn Du)
3. Chỉ ra sự khác biệt về nghĩa giữa các yếu tố Hán Việt dưới đây.
- đồng: đồng âm, đồng bào, đồng ca / đồng dao, mục đồng, thần đồng.
+ Trong đồng âm, đồng bào, đồng ca: đồng có nghĩa là cùng, như nhau.
+ Trong đồng dao, mục đồng, thần đồng: đồng có nghĩa là trẻ em, người chưa thành niên.
- giai: giai nhân, giai phẩm, giai thoại / giai cấp, giai đoạn, giai tầng / giai lão, bách niên giai lão.
+ Trong giai nhân, giai phẩm, giai thoại: giai có nghĩa là tốt, đẹp.
+ Trong giai cấp, giai đoạn, giai tầng: giai có nghĩa là bậc.
+ Trong giai lão, bách niên giai lão: giai có nghĩa là đều, cùng.
- minh: minh châu, minh quân, minh tinh / chứng minh, thuyết minh, minh oan / đồng minh, liên minh.
- tân: lễ tân, tân khách, tiếp tân / tân binh, tân dược, tân thời.
+ Trong lễ tân, tân khách, tiếp tân: tân có nghĩa là khách.
+ Trong tân binh, tân dược, tân thời: tân có nghĩa là mới.
- vị: định vị, hoán vị, kế vị / vị quốc, vị tha / vị lai, vị tất, vị thành niên.
4. Tìm các từ ghép Hán Việt trong những câu dưới đây, chỉ ra nghĩa của mỗi từ ghép Hán Việt tìm được và nghĩa của mỗi yếu tố cấu tạo nên chúng.
a.
Tái sinh chưa dứt hương thề,
Làm thân trâu ngựa, đền nghì trúc mai.
(Nguyễn Du)
=> Từ ghép Hán Việt trong hai dòng thơ trên là tái sinh có nghĩa là sinh lại một lần nữa (theo thuyết luân hồi), sống lại hay làm sống lại (tái: hai lần hoặc lần thứ hai, lại một lần nữa; sinh: sống, tạo ra, làm nảy nở).
b. Khi nhận được đường chuyền của thằng Phước, tôi lướt xuống sút vào gôn đội nó một quả tuyệt đẹp thì nó la toáng lên bảo tôi việt vị.
(Nguyễn Nhật Ánh)
=> Từ ghép Hán Việt trong câu văn trên là việt vị có nghĩa là lỗi vị trí của cầu thủ bóng đá (được giải thích cụ thể tại Luật 11 - việt vị trong Luật thi đấu bóng đá, NXB Thể thao và Du lịch, 2022, trang 92), (việt: vượt; vị: chỗ).
