Bộ Chân trời sáng tạo và Cánh Diều SVIP

MỘT SỐ HIỆN TƯỢNG PHÁ VỠ QUY TẮC NGÔN NGỮ THÔNG THƯỜNG

B. BỘ CHÂN TRỜI SÁNG TẠO

I. Lý thuyết

- Một số hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường trong sáng tác văn học:

- Tác dụng: 

+ Thể hiện cái nhìn độc đáo của người viết về đối tượng.

+ Gợi những liên tưởng lạ lùng, mới mẻ cho người đọc.

+ Làm mới cách biểu đạt, tránh sự sáo mòn trong sử dụng từ ngữ.

II. Bài tập

Bài 1. Tìm hiện tượng đảo trật tự từ ngữ trong các trường hợp sau và phân tích tác dụng của hiện tượng này:

 a. Cây bưởi nhà mình đãng trí

Bỏ quên năm ngoái mùa hoa

Năm nay bưởi chừng hối tiếc

Ra hoa nhiều gấp đôi ba

(Trần Lê Văn, Hơi sức của cây)

b. Nhưng trên mặt biển, ùn ùn từ đâu đến - dân chài bảo từ Thủy phủ đùn lên - một đám sương mù dày đặc, mang vị mặn và hơi lạnh thấm thía.

(Bùi Hiển, Chiều sương)

Hướng dẫn giải

a. 

- Hiện tượng đảo trật tự từ ngữ “Bỏ quên năm ngoái mùa hoa” (trật tự thông thường là “Bỏ quên mùa hoa năm ngoái”). 

- Tác dụng: Nhấn mạnh thời gian cây bưởi đã quên nở hoa, làm cho cách diễn đạt giàu sức biểu cảm hơn, giàu nhạc tính hơn.

b.

- Hiện tượng đảo trật tự từ ngữ: “ùn ùn từ đâu đến - dân chài bảo từ Thuỷ phủ đùn lên - một đám sương mù dày đặc, mang vị mặn và hơi lạnh thấm thía” (trật tự thông thường là “một đám sương mù dày đặc, mang vị mặn và hơi lạnh thấm thía từ đầu ùn ùn đến - dân chài bảo từ Thuỷ phủ đùn lên”). 

- Tác dụng: Nhấn mạnh sự xuất hiện đột ngột, dữ dội và không biết từ đâu đến của đám sương mù dày đặc; cách diễn đạt này làm tăng sức biểu cảm cho câu văn.

Bài 2. Chỉ ra hiện tượng mở rộng khả năng kết hợp của từ trong các đoạn trích sau và phân tích tác dụng biểu đạt của những cách diễn đạt này:

a. Nắng đã vàng hanh như phấn bay,

Đã nghe tiếng sếu vọng sông gày.

Trước sân mây trắng về đông lắm,

Em ở xa nhà, em có hay.

(Vũ Quần Phương, Nắng đã hanh)

b. Vào một chiều trung tuần tháng Giêng, chàng trai ấy lang thang trong những ngõ hẻm làng. Chàng đi không mục đích, hồn lặng thấm cái êm ả lắng tự vòm trời trắng hơi biêng biếc như dát bạc, cái êm ả của những cuối ngày thôn dã.

(Bùi Hiển, Chiều sương)

Hướng dẫn giải

a.

- Trong các cách kết hợp: “sông gày”, “mây trắng về đông lắm”, “sông” và “mây trắng” được hình dung như con người.

- Những cách kết hợp từ này phá vỡ quy tắc kết hợp từ thông thường, tạo ra hình ảnh thơ độc đáo, mới lạ, gây ấn tượng và khơi gợi những liên tưởng sống động nơi người đọc.

b.

- Bình thường, từ láy “biêng biếc” không thể kết hợp được với những từ ngữ chỉ mức độ như: hơi, rất, quá, lắm,... nhưng trong ngữ cảnh này, cách diễn đạt “hơi biêng biếc” lại tỏ ra rất hoà hợp với “vòm trời trắng” với “cái êm ả” của không gian.

- Cách kết hợp “hơi biêng biếc” phá vỡ quy tắc kết hợp từ thông thường, làm cho cách diễn đạt độc đáo, mới lạ và gây ấn tượng cho người đọc.

Bài 3. Phân tích hiệu quả của hiện tượng tách biệt trong các trường hợp

a. Ào một cái, từ trong rừng dâu da bỗng như có tiếng quẫy động của một con vật khổng lồ. Ông Diểu biết là con đầu đàn đã đến. Con khỉ này cũng gớm lắm đây. Nó xuất hiện với một nghi lễ vương chủ. Tự tin đến thô bạo. Ông Diểu mỉm cười và chăm chú nhìn.

(Nguyễn Huy Thiệp, Muối của rừng)

b. Ông Diểu bỗng thấy bị xúc phạm ghê gớm. Tựa như ông bị theo đuổi, bị đòi ăn vạ.

(Nguyễn Huy Thiệp, Muối của rừng)

Hướng dẫn giải

Bài 4. Nhận xét về sự độc đáo của những kết hợp từ được in đậm trong đoạn thơ sau:

Chiều mộng hòa thơ trên nhánh duyên,

Cây me ríu rít cặp chim chuyền.

Đổ trời xanh ngọc qua muôn lá,

Thu đến - nơi nơi động tiếng huyền.

(Xuân Diệu, Thơ duyên)

Hướng dẫn giải

- “Nhánh duyên”:

+ “duyên” là khái niệm trừu tượng, vô hình.

+ “nhánh” là một sự vật hữu hình, có thể nhìn thấy được. Vì vậy, “nhánh” thường kết hợp với những vật hữu hình như: nhánh cây, nhánh cỏ, nhánh lá,...

→ Cách kết hợp “nhánh duyên” phá vỡ quy tắc kết hợp từ thông thường, tạo nên hình ảnh thơ độc đáo, gợi nên một tình cảm thơ mộng của chủ thể trữ tình; nhờ đó khơi gợi cảm xúc ngọt ngào, lãng mạn nơi người đọc.

- “Đổ trời xanh ngọc”:

C. BỘ CÁNH DIỀU

I. Lý thuyết

- Các trường hợp phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường là:

- Tác dụng: 

+ Thể hiện cái nhìn độc đáo của người viết về đối tượng.

+ Gợi những liên tưởng lạ lùng, mới mẻ cho người đọc.

+ Làm mới cách biểu đạt, tránh sự sáo mòn trong sử dụng từ ngữ.

II. Bài tập

Bài 1. Những trường hợp nào dưới đây được xem là hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường về từ?

a. Ăn ngay ở thật, mọi tật mọi lành. (Tục ngữ)

b. Những là đắp nhớ đổi sầu, 

Tuyết sương nhuốm nửa mái đầu hoa râm. (Nguyễn Du)

c. Trăng rất trăng là trăng của tình duyên. (Xuân Diệu)

d. Càng thấy anh đứng yên, họ càng được ngắm, và càng cho là anh muốn pha trò như thế, nên càng cười già! (Nguyễn Công Hoan)

e. Có phải duyên nhau thì thắm lại, 

Đừng xanh như lá, bạc như vôi. (Hồ Xuân Hương)

Bài 2: Phân tích hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường gây nên tiếng cười bất ngờ trong câu chuyện sau:

Sư cụ xơi thịt cầy vụng ở trong phòng. Chú tiểu biết, hỏi:

- Bạch cụ, cụ xơi gì trong ấy ạ?

Sư cụ đáp:

- Tao ăn đậu phụ.

Lúc ấy, có tiếng chó sủa ầm ĩ ngoài cổng chùa. Sư cụ hỏi:

- Cái gì ngoài cổng thể?

Chú tiểu đáp:

- Bạch cụ! Đậu phụ làng cắn đậu phụ chùa đấy ạ!

(Truyện cười dân gian)

Hướng dẫn giải

- Sự phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường trong câu: Đậu phụ làng cắn đậu phụ chùa đấy ạ! Đậu phụ thì không thể “cắn” được. Đây là cách diễn đạt kết hợp từ ngữ, câu bất thường.

→ Câu nói đầy hàm ý, muốn nói sư cụ đã ăn thịt chó mà lại còn nói dối.

Bài 3. Tìm và phân tích hiện tượng phá vỡ trật tự thông thường của từ trong những câu sau:

a. 

Tình thư một bức phong còn kín, 

Gió nơi đâu, gượng mở xem.

(Nguyễn Trãi)

b.

Lom khom dưới núi, tiều vài chú, 

Lác đác bên sông, chợ mấy nhà.

(Bà Huyện Thanh Quan)

c. Đã hết thời, thứ nghệ thuật khéo léo phấn son mà bên trong mục ruỗng, nghèo nàn.

(Nguyễn Đình Thi)

d. Trong cái hang tối tăm, bẩn thỉu ấy, sống một đời khốn nạn những người gầy gò, rách rưới.

(Thạch Lam)

Hướng dẫn giải

a. Hiện tượng phá vỡ trật tự thông thường của từ: tình thư một bức (Trật tự thông thường: một bức thư tình). 

b. Hiện tượng phá vỡ trật tự thông thường của từ: tiều vài chú, chợ mấy nhà (Trật tự thông thường: vài chú tiều; mấy nhà chợ).

c. Hiện tượng phá vỡ trật tự thông thường của từ trong những câu đảo ngữ: Đã hết thời, thứ nghệ thuật khéo léo phấn son mà bên trong mục ruỗng nghèo nàn. (Trật tự thông thường: Thứ nghệ thuật khéo léo phấn son mà bên trong mục ruỗng nghèo nàn đã hết thời).

d. Hiện tượng phá vỡ trật tự thông thường của từ trong những câu đảo ngữ: sống một đời khốn nạn những người gầy gò, rách rưới (Trật tự thông thường: Những người gầy gò, rách rưới sống một đời khốn nạn).

→ Đảo trật tự từ ngữ với mục đích nhấn mạnh, tăng sức biểu cảm cho sự diễn đạt.

Bài 4. Tìm câu rút gọn và câu đặc biệt trong những ngữ liệu sau. Việc sử dụng những kiểu câu đó có tác dụng như thế nào?

a. Cái ngực phanh, đầy những nét chạm trổ rồng phượng với một ông tướng cầm chuỳ, cả hai cánh tay cũng thế. Trông gớm chết!

(Nam Cao)

b. Hàng xóm phải một bữa điếc tai, nhưng có lẽ trong bụng thì họ hả: xưa nay họ mới chỉ được nghe bà cả, bà hai, bà ba, bà tư nhà cụ bá chửi người ta, bây giờ họ mới được nghe người ta chửi lại cả nhà cụ bá. Mà chửi mới sướng miệng làm sao! Mới ngoa ngoắt làm sao!

(Nam Cao)

c. Kéo chăn về phía ấy, sao cứ dồn cả lại cho mẹ thế này. Ừ, không đói thì thôi. Khuya rồi. Ngủ đi, mai còn đi làm sớm, con ạ.

(Phong Điệp)

d. Bà vợ hỏi lại: “Ông có đứng máy được không?". Ông chồng trả lời: “Không.”- “Ông có sắp chữ được không?” - “Không.”.

(Nguyễn Khải)

Hướng dẫn giải