II. Tìm hiểu chi tiết
2. Nghệ thuật trần thuật
a. Người kể chuyện
b. Điểm nhìn
- Câu chuyện được kể từ nhiều điểm nhìn khác nhau: Điểm nhìn của người kể chuyện, điểm nhìn của nhân vật (Va-ren, dân chúng, anh lính dõng, nhân chứng thứ hai).
+ Phần 1: Ngôi kể vô nhân xưng kết hợp với ngôi kể “chúng ta” thể hiện điểm nhìn của tác giả và những người cùng chí hướng đang hoạt động ở Pa-ri.
+ Phần 2: Câu chuyện được tiếp nối với nhiều điểm nhìn: Điểm nhìn của Va-ren (lần đầu tiên được thấy một thành phố Đông Dương); điểm nhìn của người quan sát và kể chuyện (Bỗng dưng tất cả dừng lại...); điểm nhìn của đám đông dân chúng (Gì thế nhỉ?...); điểm nhìn của chú bé con, chị con gái, anh sinh viên, bác cu li xe, nhà Nho.
+ Phần 3:
+ Phần 4: Bao gồm điểm nhìn của người kể chuyện, điểm nhìn của anh lính dõng, điểm nhìn của "nhân chứng thứ hai".
=> Việc tạo ra sự đa dạng về điểm nhìn làm cho câu chuyện được kể một cách tự nhiên, sinh động, gợi ra nhiều tầng nghĩa. Ví dụ: Từ điểm nhìn của Va-ren, xứ thuộc địa hiện diện toàn những cảnh “nhốn nháo”, mông muội. Nhưng từ điểm nhìn của những người dân Việt Nam thì Va-ren mang tướng mạo bất lương, trang phục kì dị,... Qua đó, tình trạng xung đột giữa các lực lượng xã hội hiện ra cụ thể và khách quan hơn là chỉ tường thuật từ điểm nhìn của người kể chuyện.
- Lưu ý: Một đặc điểm khác liên quan đến lựa chọn điểm nhìn và người kể chuyện là vấn đề độ lệch giữa thời điểm sự việc, câu chuyện xảy ra với thời điểm sự việc, câu chuyện được kể lại. Khác với thông thường, người kể chuyện ở đây đứng từ thời hiện tại để "lượng trước", dự đoán, hình dung sự việc, câu chuyện sẽ và sắp xảy ra trong thì tương lai gần. Đặc điểm này càng tô đậm thông điệp về bản chất thấp kém, dối trá của Va-ren. Tuy nhiên, để cho bản chất đối lập giữa hai nhân vật chính (Va-ren, Phan Bội Châu) hiện lên một cách khách quan, sinh động nhất, tác giả đã khéo léo sử dụng:
+ Các lời thoại có tính phẩm bình/ định giá của đám đông dân chúng về Va-ren khi tình cờ bắt gặp ông ta trên đường phố Sài Gòn.
+ Các thông tin bổ sung được tiết lộ từ “anh lính dõng An Nam” và từ “nhân chứng thứ hai” về phản ứng của cụ Phan Bội Châu trong cuộc gặp Va-ren.
=> Nhờ đó, điểm nhìn của người kể chuyện ngôi thứ ba đã được được bổ sung bởi “tai mắt” của các nhân vật khác, giúp thấu tỏ cả những góc khuất, những bí mật.
c. Cảm hứng trào lộng trong văn bản
- Khái quát về cảm hứng trào lộng:
+ Cảm hứng trào lộng gắn với sự thôi thúc bên trong của người viết muốn bóc trần thực chất của sự vật, sự việc trên một phương diện nào đó bằng tiếng cười gồm nhiều sắc thái.
+ Cảm hứng trào lộng cho thấy vị thế đứng cao hơn đối tượng của chủ thể tiếng cười.
+ Cảm hứng trào lộng được thể hiện khác nhau tùy theo phong cách nghệ thuật của từng nhà văn và tùy theo thể loại được chọn sử dụng.
- Cảm hứng trào lộng trong văn bản: Được thể hiện qua các phương diện sau:
+ Nhan đề: Hạ bệ một sự kiện chính trị thành "những trò lố nực cười".
+ Việc xây dựng tình huống: Tưởng tượng về cuộc gặp gỡ giữa hai bên, hai lực lượng đối địch.
+ Xây dựng nhân vật: Dựng một chân dung hí họa về quan Toàn quyền Đông Dương.
+ Giọng điệu:
+ Ngôn ngữ:
++ Nhại: sẽ "chăm sóc" vụ Phan Bội Châu.
++ Miêu tả mang sắc thái châm biếm: hai con mắt của ông Va-ren được thấy hiển hiện cái huyền diệu của một thành phố Đông Dương; đôi bàn chân giẫm lạch bạch trên mặt đường nóng bỏng; những quả dưa hấu bổ phanh đỏ lòm lòm; những xâu lạp xường lủng lẳng dưới mái hiên.
++ Nói mỉa: ông Va-ren đã nửa chính thức hứa.
++ Trùng điệp: vẫn bị giam trong tù, vẫn nằm tù,...
++ Nghịch ngữ: Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi.
++ Chơi chữ: Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đốt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy,...
3. Chủ đề, thông điệp
- Chủ đề: "Những trò lố" của Toàn quyền Va-ren trong việc "chăm sóc" người tù Phan Bội Châu sau khi nhậm chức.
- Thông điệp:
4. Mức độ phù hợp giữa mục đích sáng tác với nội dung tư tưởng và hình thức nghệ thuật của tác phẩm
- Mục đích sáng tác, nội dung, tư tưởng của tác phẩm: Ngợi ca, tôn vinh nhà ái quốc Phan Bội Châu đồng thời châm biếm, đả kích Toàn quyền Va-ren, qua đó phê phán chính sách giả dối, thù địch với các nhà ái quốc Việt Nam của chính phủ thực dân Pháp.
- Sự phù hợp trong cách lựa chọn, sử dụng hình thức nghệ thuật: Tác giả đã sử dụng chọn lọc một số hình thức tô đậm sự đối lập trong tính cách của Va-ren và Phan Bội Châu, đối lập giữa lời hứa của Va-ren và hành động của y.
III. Tổng kết
1. Nội dung
2. Nghệ thuật
- Thủ pháp trào phúng, giễu nhại được sử dụng linh hoạt, xuyên suốt văn bản.
- Kết hợp sử dụng nhiều điểm nhìn.
- Kết thúc truyện độc đáo, sử dụng cách kết thúc của một bức thư, tạo ra sự hấp dẫn, mới lạ so với những tác phẩm tự sự khác cùng thời.
