Lý thuyết Bài 10. Sự hình thành chủ nghĩa đế quốc ở các nước Âu - Mỹ (cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX) SVIP

I. NHỮNG NÉT CHÍNH VỀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CHỦ NGHĨA ĐẾ QUỐC

- Vào khoảng 30 năm cuối thế kỉ XIX, trong thời kì hòa bình kéo dài, nền kinh tế tư bản ở châu Âu và Bắc Mĩ phát triển nhanh chóng.

- Nhiều phát minh mới về khoa học và kĩ thuật ra đời, làm thay đổi mạnh mẽ cách sản xuất và đời sống xã hội.

- Do cạnh tranh gay gắt, các nhà tư bản đẩy mạnh việc tập trung sản xuất và tư bản, lập ra những tổ chức lớn nắm quyền kiểm soát kinh tế như: các-ten, xanh-đi-ca (ở Anh, Pháp, Đức), tơ-rớt (ở Mỹ).

Hình 1. Biếm họa về các-ten/xanh-đi-ca (thể hiện cảnh các nhà tài phiệt chuyên quyền thao túng thị trường, tranh mô tả các liên minh đường sắt và tài chính).

1. Các-ten: Liên minh giữa các doanh nghiệp cùng ngành nhằm thỏa thuận về giá cả, sản lượng hoặc thị trường tiêu thụ để hạn chế cạnh tranh, nhưng vẫn giữ độc lập về sản xuất và tài chính.

2. Xanh-đi-ca: Hình thức liên kết trong đó các doanh nghiệp chung việc tiêu thụ sản phẩm, còn sản xuất vẫn độc lập. Mất quyền tự chủ về tiêu thụ.

3. Tơ-rớt: Hình thức sáp nhập toàn diện, các doanh nghiệp mất hoàn toàn quyền độc lập, từ sản xuất đến tài chính, cùng nằm dưới sự điều hành chung của một tổ chức mới.

- Các công ti độc quyền không chỉ chi phối kinh tế mà còn ảnh hưởng đến chính trị, xã hội. Tư bản công nghiệp kết hợp với tư bản ngân hàng, tạo ra một thế lực mới gọi là tư bản tài chính.

- Đồng thời, các nước phương Tây tăng cường xâm chiếm và khai thác thuộc địa. => Chủ nghĩa đế quốc hình thành - giai đoạn phát triển cao nhất của chủ nghĩa tư bản.

II. CÁC NƯỚC ĐẾ QUỐC ANH, PHÁP, ĐỨC, MỸ TỪ CUỐI THẾ KỈ XIX ĐẾN ĐẦU THẾ KỈ XX

1. Anh

a. Kinh tế:

- Từng là nước công nghiệp đứng đầu thế giới nhưng đến cuối thế kỉ XIX, Anh tụt xuống vị trí thứ ba (sau Mỹ và Đức).

- Nước Anh vẫn dẫn đầu về thương mại, xuất khẩu tư bản và thuộc địa.

b. Đối nội:

- Theo chế độ quân chủ lập hiến.

- Quyền lực chính trị nằm trong tay hai đảng lớn (Tự do và Bảo thủ), thay nhau cầm quyền nhằm bảo vệ lợi ích giai cấp tư sản.

c. Đối ngoại:

- Tiếp tục mở rộng thuộc địa, trở thành đế quốc có hệ thống thuộc địa rộng lớn nhất trên thế giới.

Hình 2. Bản đồ tô màu đỏ thể hiện phạm vi rộng khắp của Đế quốc Anh tại thời Victoria, nhấn mạnh vị thế siêu cường thương mại, tài chính và thuộc địa

2. Pháp

a. Kinh tế:

- Sau Chiến tranh Pháp - Phổ (1870 - 1871), kinh tế Pháp phát triển chậm.

- Công nghiệp tụt xuống vị trí thứ tư (sau Mỹ, Đức, Anh), sản xuất nông nghiệp quy mô nhỏ, lạc hậu.

- Tuy vậy, các công ty độc quyền (đặc biệt trong lĩnh vực ngân hàng) vẫn hình thành và ngày càng chi phối nền kinh tế.

b. Đối nội:

- Nước Pháp theo chế độ Cộng hòa, song thường xuyên bất ổn về chính trị.

- Chính phủ đàn áp phong trào công nhân và đấu tranh xã hội.

c. Đối ngoại:

- Tăng cường xâm lược, bóc lột thuộc địa.

- Pháp đứng thứ hai sau Anh về số lượng thuộc địa ở châu Phi và châu Á.

Hình 3. Bản đồ Đông Dương thuộc Pháp từ thời thuộc địa khoảng năm 1930

3. Đức

a. Kinh tế:

- Sau khi thống nhất năm 1871, nước Đức phát triển mạnh mẽ, đứng đầu châu Âu và thứ hai thế giới (sau Mỹ) về công nghiệp vào cuối thế kỉ XIX.

- Các công ti độc quyền lớn ra đời nhanh chóng do quá trình tập trung sản xuất và tư bản diễn ra mạnh mẽ.

c. Đối nội:

- Theo chế độ quân chủ lập hiến, quý tộc địa chủ và giới tư bản nắm quyền lực, kiểm soát đất nước.

c. Đối ngoại:

- Vì tham gia muộn vào việc giành thuộc địa, Đức chuyển sang chạy đua vũ trang, sẵn sàng dùng chiến tranh để tranh giành lại thuộc địa từ tay các nước như Anh, Pháp.

Hình 4. Biếm họa thời kỳ chủ nghĩa đế quốc Đức, minh chứng tham vọng chiếm thuộc địa, chạy đua vũ trang toàn cầu

4. Mỹ

a. Kinh tế:

- Trong ba thập niên cuối thế kỉ XIX, Mỹ vượt lên đứng đầu thế giới về sản xuất công nghiệp.

- Các tập đoàn độc quyền như của Rốc-phe-lơ (dầu mỏ), Moóc-gân (thép), Pho (ô tô) ra đời, nắm quyền chi phối kinh tế.

- Nông nghiệp: Nhờ điều kiện thuận lợi và kĩ thuật hiện đại, nông sản Mỹ giá rẻ, chất lượng cao, trở thành nguồn cung cấp chính cho châu Âu.

b. Đối nội:

- Dưới chế độ Cộng hòa, tổng thống có quyền lực lớn.

- Hai đảng lớn (Cộng hòa và Dân chủ) thay nhau cầm quyền, phục vụ lợi ích của giới tư sản.

c. Đối ngoại:

- Cuối thế kỉ XIX, Mỹ mở rộng ảnh hưởng ở châu Á - Thái Bình Dương, đánh bại Tây Ban Nha để chiếm Phi-líp-pin và Cu-ba.

- Đồng thời, Mỹ dùng viện trợ và can thiệp quân sự để kiểm soát Trung và Nam Mĩ.

Hình 5. Tranh miêu tả cảnh biểu tượng nước Mỹ mở rộng quyền lực ra tận Thái Bình Dương, đặc biệt tại Phi-líp-pin và Cu-ba, với hình ảnh người khai thác, tàu chiến và đường sắt