I. Tìm hiểu chung
1. Tác giả
- Vi Huyền Đắc (1899 - 1976), quê ở Quảng Ninh.
- Bút danh:
- Năm 1971, ông được trao giải thưởng Văn học Nghệ thuật Toàn quốc - một giải thưởng thường niên do Tổng thống Việt Nam Cộng hòa sáng lập và điều hành các giai đoạn 1957 - 1963, 1966 - 1967, 1971 - 1975.
2. Tác phẩm
- Xuất xứ: Trích trong vở kịch Kim tiền. Vở kịch được đăng báo Ngày nay, từ số 99 đến 107, diễn lần đầu tại Nhà hát Lớn thành phố Hải Phòng năm 1938.
- Cốt truyện: Trần Thiết Chung vốn là một văn sĩ, sống thanh bần, quyết không để tiền bạc, vật chất chi phối, “không dấn thân vào những chỗ hôi tanh, u ám”. Ông đã từng định đốt tờ ngân phiếu ghi số tiền lớn mà ông nhà giàu Cự Lợi biếu vì Cự Lợi muốn nhờ ông ủng hộ trong vận động bầu cử dân biểu. Nhưng rồi vì phải chiều theo ý vợ và hiểu ra “Ta cũng giống như muôn nghìn người khác, ta không thể thoát li ra ngoài cái vòng tôi mọi của đồng tiền được.”, Trần Thiết Chung đã dần thay đổi. Từ một văn sĩ thanh liêm, nghèo khó nhưng giàu lòng tự trọng, ông trở thành nhà đại tư bản Trần Thiết Chung. Có nhiều tiền, ông khai thác mỏ, xây biệt thự, lấy thêm vợ,... Trong khi đó, người con trai cả tên Bích chỉ biết ăn chơi, vì tiền mà mâu thuẫn ngày càng trở nên căng thẳng với cha và gia đình. Do hám lời, gia đình chủ mỏ Trần Thiết Chung đã ra sức bóc lột công nhân lao động dẫn tới kết cục bi thảm...
II. Tìm hiểu chi tiết
1. Sự kiện được kể, tuyến nhân vật
- Văn bản kể về sự kiện gia đình ông chủ mỏ Trần Thiết Chung do hám lời đã ra sức bóc lột công nhân lao động dẫn tới kết cục bi thảm: Công nhân đình công, nổi dậy chống lại.
- Nhân vật trong đoạn trích gồm hai tuyến chính:
+ Tuyến 1: Ông chủ mỏ Trần Thiết Chung, vợ ba (bà Ba), loong toong (người giúp việc), cả Bích.
+ Tuyến 2: Những người công nhân nổi dậy (công nhân mỏ làm thuê cho Trần Thiết Chung).
2. Bối cảnh và tình hình căng thẳng trong văn bản
- Để xác định được bối cảnh và tình hình căng thẳng trong văn bản, ta cần chú ý đến:
+ Các chỉ dẫn sân khấu - những từ ngữ được in nghiêng trong văn bản: Ví dụ: Bỗng có tiếng nói léo xéo, tiếng giày chạy thình thịch lên cầu thang, rồi cửa phía buồng kế toán mở bung ra. Người loong toong mặt cắt không ra một hột máu, hớt hơ hớt hải chạy vào, nhìn về phía bàn giấy không có ai, liền chạy thẳng đến cửa buồng ăn thông vào tư thất của ông Chung.
+ Lời thoại của nhân vật:
- Chi tiết ông Chung gọi điện cho đồn lính Tây: Tôi đây... tôi là ông Chung, chủ mỏ Tiêu Giao đây... Vâng... cu li ở mỏ tôi nó nổi loạn... Nó đương kéo nhau phá nhà kho... Vâng... nguy cấp vô cùng, quan đi vắng thì ông cứ cho ngay ông quản đem ngay lính lại dẹp bọn cu li giúp tôi... Vâng... nếu chờ quan thì chậm quá... có thể nguy đến tính mệnh chúng tôi mất... Vâng, ông giúp chúng tôi, không bao giờ chúng tôi dám quên ơn... Vâng... hai chục người mới được... A lô! A lô! A lô!...
- Chi tiết bà Ba thấy dấu hiệu nhà kho bị cháy: Mình ơi! Khói! Khói ở đằng nhà kho... Thôi chết rồi, chúng nó đốt nhà kho, mình ơi! Quân nó to gan thật... Ra nó làm giặc rồi còn gì.
=> Bối cảnh hỗn độn, tình huống căng thẳng báo hiệu sự leo thang về xung đột, mâu thuẫn giữa hai tuyến nhân vật.
3. Nhân vật kịch
- Nhân vật Trần Thiết Chung hiện lên trong đoạn trích là một ông chủ mỏ luôn bình tĩnh, cứng rắn. Điều đó được thể hiện qua các lời thoại và hành động như:
+ Lời thoại:
- Đối thoại với bà Ba: Lính ở đồn đến bây giờ, không sợ., Ô hay, sợ cái gì... Mình cứ để tôi ra xem chúng nó nói gì... Có súng đây, sợ gì...,...
- Đối thoại với những người nổi loạn: Nếu ai không nghe lời, còn đứng lảng vảng ở ngoài đường, lính ở đồn xuống ngay bây giờ, tôi sẽ hạ lệnh bắn về tội phiến loạn...,...
+ Hành động: Gọi điện cho đồn lính khố xanh, ra lệnh chặn cửa, giằng tay bà đi ra chỗ cửa sổ, để khẩu súng lục một bên, chống hai tay thẳng ra, ghé đầu ra ngoài nhìn xuống,...
4. Xung đột kịch
- Diễn biến xung đột trong đoạn trích được xây dựng theo hướng ngày càng căng thẳng, bất ngờ:
+ Ban đầu: Sau khi được loong toong báo có nổi loạn, bên ngoài xa xa có tiếng hò reo, lúc rõ, lúc không rõ, tùy theo gió thổi, Trần Thiết Chung gọi điện nhờ đồn Tây giúp.
+ Trong khi ông nói tê-lê-phôn, tiếng ồn ảo càng ngày càng to hơn, bà Ba nhìn ông rồi lại nhìn ra cửa.
+ Bà Ba (Đương nhìn qua cửa sổ bỗng kêu rú lên) - Mình ơi, nó kéo đổ cây cột thép... mình gọi mau lên, đổ rồi!
+ Ông Chung sai loong toong chặn cửa: Này này! Anh kéo thêm bàn ghế mà chận thêm vào nữa, nghe không! Mau lên!...
+ Ông nói rồi lại bàn giấy, kéo ngăn bàn, lấy ra một khẩu súng lục và giơ ra.
+ Khi quân nổi loạn đốt nhà kho: Bà Ba (Bỗng kêu ro lên) - Mình ơi! Khói! Khói ở đằng nhà kho... Thôi chết rồi, chúng nó đốt nhà kho, mình ơi!
+ Trần Thiết Chung buộc phải ra cửa sổ đối thoại với những người nổi dậy, bị thương và chết.
+ Kết thúc bất ngờ: Cả Bích nhảy vào bóp cổ bà Ba và mở két tủ, những người nổi dậy phá tung cửa xông vào.
=> Nhận xét:
5. Tính chất bi kịch
- Tính chất bi kịch thể hiện trong văn bản ở cả phần đầu và phần cuối:
+ Phần đầu: Những mâu thuẫn, giằng xé giữa khát vọng mong muốn giữ mình trong sạch với sự vấy bẩn của đồng tiền trong con người Trần Thiết Chung (đã được thể hiện rõ ở phần tóm tắt).
+ Phần sau (đoạn trích): Tính bi kịch được thể hiện qua xung đột mâu thuẫn xã hội giữa người lao động với chủ mỏ và bi kịch gia đình vì tiền mà con cái hại cha mẹ.
III. Tổng kết
1. Nội dung
Văn bản Đình công và nổi dậy đã khắc họa thành công sự hỗn độn, rối ren, đầy kịch tính trong mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản với giai cấp công nhân và phản ánh sâu sắc, chân thực sự đổ vỡ, bất hạnh trong một gia đình sống vì tiền. Người cha vì tiền, vì quyền lợi mà ra sức bóc lột người lao động, người vợ vì tiền mà chẳng mảy may nghĩ gì đến người chồng vừa bị bắn chết, người con cũng vì tiền mà chẳng bận lòng đến cái chết của người cha, thẳng tay bóp cổ dì Ba. Đó chính là hiện thực tăm tối của xã hội bị chi phối mạnh mẽ bởi đồng tiền.
2. Nghệ thuật
- Xung đột kịch căng thẳng, đầy kịch tính, hấp dẫn.
- Nhân vật bi kịch được khắc họa qua mâu thuẫn bên trong chính nhân vật và mâu thuẫn với hoàn cảnh thực tế.
