Bài 2: Trật tự thế giới trong Chiến tranh lạnh SVIP

1. QÚA TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ TỒN TẠI CỦA TRẬT TỰ THẾ GIỚI HAI CỰC I-AN-TA

a. Sự hình thành Trật tự thế giới hai cực I-an-ta

* Hoàn cảnh:

- Đầu năm 1945, Chiến tranh thế giới thứ hai bước vào giai đoạn cuối, nhiều vấn đề cấp bách đặt ra cần giải quyết:

+ Nhanh chóng đánh bại chủ nghĩa phát xít.

+ Tổ chức lại thế giới sau chiến tranh.

+ Phân chia quyền lợi giữa các nước thắng trận.

- Thời gian và địa điểm: Từ 4/2 đến 11/2/1945, tại thành phố I-an-ta (Liên Xô).

- Thành phần tham dự: I. Xta-lin (Liên Xô), Ph. Ru-dơ-ven (Mỹ), U. Sớc-sin (Anh).

* Nội dung:

- Về quân sự:

+ Thống nhất kết thúc chiến tranh, tiêu diệt tận gốc chủ nghĩa phát xít.

+ Phân công trách nhiệm giữa các nước Đồng minh trong việc giải giáp quân đội phát xít ở châu Âu và châu Á.

- Về chính trị:

+ Thỏa thuận về phạm vi ảnh hưởng của mỗi nước sau chiến tranh ở châu Âu và châu Á:

• Liên Xô chiếm đóng Đông Đức, Đông Beclin, Đông Âu.
• Mỹ, Anh, Pháp chiếm đóng Tây Đức, Tây Beclin, Tây Âu.
• Áo và Phần Lan là hai nước trung lập.
• Giữ nguyên hiện trạng Mông Cổ.
• Khôi phục lại quyền lợi của nước Nga đã mất do cuộc chiến tranh Nga - Nhật, trả lại Liên Xô miền nam đảo Xakhalin, Liên Xô chiếm 4 đảo thuộc quần đảo Curin.
• Mỹ chiếm đóng Nhật Bản.
• Triều Tiên: Mỹ chiếm đóng Nam vĩ tuyến 38, Liên Xô chiếm đóng Bắc vĩ tuyến 38.
• Trung Quốc trở thành quốc gia thống nhất và dân chủ.
• Các nước châu Á khác vẫn thuộc phạm vi ảnh hưởng của các nước phương Tây.

- Về tổ chức quốc tế: Thống nhất thành lập Liên hợp quốc, nhằm duy trì hòa bình, an ninh thế giới sau chiến tranh.

Hình 1: Sự phân chia khu vực ảnh hưởng trên thế giới theo khuôn khổ của trật tự hai cực I-an-ta

* Kết quả, ý nghĩa:

- Những quyết định tại Hội nghị I-an-ta đặt nền tảng cho việc phân chia phạm vi ảnh hưởng giữa các cường quốc, tạo thành hai cực đối lập: Liên Xô và Mỹ.

- Đây là cơ sở hình thành Trật tự thế giới hai cực I-an-ta, chi phối quan hệ quốc tế trong nhiều thập kỷ sau chiến tranh.

b) Quá trình tồn tại của Trật tự thế giới hai cực I-an-ta

- Giai đoạn từ năm 1945 đến đầu những năm 70 của thế kỉ XX: Giai đoạn xác lập và phát triển của Trật tự thế giới hai cực I-an-ta với sự đối đầu giữa Mỹ (đứng đầu hệ thống tư bản chủ nghĩa) và Liên Xô (đứng đầu hệ thống xã hội chủ nghĩa). Với biểu hiện:

+ 1947: Mỹ phát động cuộc Chiến tranh lạnh nhằm chống lại Liên Xô và các nước Đông Âu.

+ 1949: Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) do Mỹ và các nước phương Tây thành lập.

+ 1955: Tổ chức Hiệp ước Vác-sa-va do Liên Xô và các nước Đông Âu thành lập.

+ Các cuộc chiến tranh cục bộ, xung đột diễn ra ở nhiều nơi như chiến tranh Triều Tiên (1950 – 1953), chiến tranh xâm lược Đông Dương của Pháp (1945 – 1954),…

Hình 2: Tổng Thư ký Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương Jens Stoltenberg (giữa, hàng đầu) chụp ảnh chung với nguyên thủ các quốc gia thành viên NATO tại Hội nghị thượng đỉnh của liên minh ở Vilnius, Litva, ngày 11/7/2023

- Giai đoạn từ đầu những năm 70 của thế kỉ XX đến năm 1991: Trật tự thế giới hai cực I-an-ta suy yếu và đi đến sụp đổ.

+ Những năm 70 của thế kỉ XX, xu hướng hoà hoãn bắt đầu xuất hiện với việc Liên Xô và Mỹ đạt được thoả thuận bước đầu về hạn chế vũ khí chiến lược, tiến hành cuộc gặp gỡ cấp cao đầu tiên (1972).

+ Vào cuối những năm 80 của thế kỉ XX, sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội ở Đông Âu và tháng 12 – 1991, sự tan rã của Liên Xô đã chấm dứt sự tồn tại của Trật tự thế giới hai cực I-an-ta.

2. NGUYÊN NHÂN VÀ TÁC ĐỘNG CỦA SỰ SỤP ĐỔ TRẬT TỰ THẾ GIỚI HAI CỰC I-AN-TA

a) Nguyên nhân sụp đổ

- Thứ nhất: Sự đối đầu căng thẳng kéo dài giữa hai cực Liên Xô – Mỹ khiến cả hai phải chịu tổn thất lớn về tài chính và kinh tế, buộc phải hạn chế cuộc chạy đua vũ trang để ổn định tình hình.

- Thứ hai: Từ giữa những năm 1970, quan hệ Xô – Mỹ dần dịu bớt căng thẳng, chuyển sang xu hướng đối thoại, hòa hoãn giữa Đông Âu và Tây Âu.

- Thứ ba: Nhiều nước trên thế giới vượt khỏi ảnh hưởng của hai cực, đặc biệt là sau sự phát triển của phong trào giải phóng dân tộc, làm thay đổi sâu sắc cục diện chính trị thế giới, làm suy yếu mô hình hai cực.

- Thứ tư: Cán cân kinh tế thế giới thay đổi mạnh mẽ:

• Nhật Bản, Tây Âu, các nước công nghiệp mới vươn lên thành trung tâm kinh tế lớn.
• Liên Xô suy giảm kinh tế nghiêm trọng, làm mất vai trò chi phối toàn cầu.

b) Tác động

- Một trật tự thế giới mới dần hình thành theo xu thế đa cực.

- Mở ra chiều hướng để giải quyết hoà bình trong các vụ tranh chấp, xung đột.

- Tạo điều kiện cho các cường quốc mới nổi có vị trí, vai trò lớn hơn trong quan hệ quốc tế.

- Ảnh hưởng đến vấn đề dân tộc bản sắc cộng đồng, tôn giáo,… ở nhiều khu vực, đặc biệt là ở châu Âu.