I. Giới thiệu bộ máy nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam

1. Cơ cấu tổ chức

Bộ máy nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam bao gồm:

- Quốc hội.

- Chủ tịch nước.

- Chính phủ.

- Toà án nhân dân và Viện kiểm sát nhân dân.

- Chính quyền địa phương.

- Hội đồng bầu cử quốc gia và kiểm toán nhà nước.

2. Đặc điểm, nguyên tắc tổ chức và hoạt động

a. Đặc điểm

* Tính thống nhất trong tổ chức và hoạt động

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì phiên họp Chính phủ

- Bộ máy nhà nước CHXHCN Việt Nam được tổ chức thành một hệ thống cơ quan thống nhất từ Trung ương đến địa phương, hoạt động dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.

+ Các cơ quan nhà nước không hoạt động riêng lẻ mà có sự phối hợp, gắn kết trong một chỉnh thể thống nhất.

+ Mọi quyết định, chính sách lớn đều có sự chỉ đạo từ cấp trung ương và triển khai đồng bộ tới cấp địa phương.

Ví dụ: Chính phủ ban hành chính sách bảo hiểm y tế toàn dân. Các địa phương căn cứ vào chỉ đạo này để xây dựng kế hoạch tuyên truyền, hỗ trợ người dân tham gia.

* Tính nhân dân

- Bộ máy nhà nước được hình thành từ ý chí, nguyện vọng của nhân dân; do nhân dân bầu ra và trao quyền thực hiện chức năng quản lý xã hội.

+ Các cơ quan nhà nước đại diện cho quyền lực của nhân dân.

+ Cán bộ, công chức là “công bộc” phục vụ nhân dân, chịu sự giám sát của nhân dân thông qua các thiết chế dân chủ.

Ví dụ: Đại biểu Quốc hội do nhân dân trực tiếp bầu ra, có trách nhiệm phản ánh ý kiến của cử tri và giám sát hoạt động của Chính phủ.

* Tính quyền lực

- Bộ máy nhà nước mang tính quyền lực nhà nước, có quyền ban hành, tổ chức thực hiện và cưỡng chế thực hiện pháp luật.

+ Quyền lực được phân chia cho các cơ quan khác nhau theo chức năng (lập pháp, hành pháp, tư pháp) nhưng vẫn trong một thể thống nhất.

+ Cơ quan cấp dưới có nghĩa vụ phục tùng và thi hành các quyết định của cấp trên.

Ví dụ: UBND xã có trách nhiệm thực hiện chỉ thị từ UBND huyện về quy hoạch đất đai, nếu không thực hiện đúng sẽ bị xử lý theo quy định.

* Tính pháp quyền xã hội chủ nghĩa

Luật Giao thông đường bộ (hiện hành)

- Bộ máy nhà nước hoạt động dựa trên nền tảng Hiến pháp và pháp luật, bảo đảm tính pháp quyền và công bằng trong quản lý xã hội.

+ Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, không theo ý chí cá nhân.

+ Cơ quan, tổ chức, cá nhân trong bộ máy nhà nước đều phải tuân thủ pháp luật và chịu trách nhiệm nếu vi phạm.

Ví dụ: Một cán bộ thuế nếu lợi dụng chức vụ để tư lợi sẽ bị xử lý kỷ luật, có thể truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định pháp luật.

b. Các nguyên tắc tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước

* Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân

- Nhân dân là chủ thể tối cao của quyền lực nhà nước. Nhà nước do nhân dân lập nên, vì nhân dân mà hoạt động và chịu sự giám sát của nhân dân.
- Nhân dân thực hiện quyền lực nhà nước theo hai hình thức:

+ Trực tiếp: Bầu cử, trưng cầu ý dân.

+ Gián tiếp: Thông qua đại biểu trong các cơ quan quyền lực như Quốc hội, HĐND.

Ví dụ: Đại biểu Quốc hội do nhân dân trực tiếp bầu ra, có trách nhiệm phản ánh ý kiến của cử tri và giám sát hoạt động của Chính phủ.

* Nguyên tắc tập trung dân chủ

- Tập trung: Quyền lực được thống nhất, quyết định tập thể, bảo đảm hiệu lực điều hành.

- Dân chủ: Tôn trọng ý kiến, quyền tham gia của các thành viên và nhân dân.

- Nguyên tắc này vừa bảo đảm tính thống nhất quốc gia, vừa phát huy tính sáng tạo, tự chủ của địa phương và các thành viên trong bộ máy.

Ví dụ: Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước từ Trung ương đến địa phương nhưng UBND tỉnh có quyền ra quyết định về phát triển kinh tế – xã hội của địa phương mình phù hợp với pháp luật.

* Nguyên tắc Đảng lãnh đạo Nhà nước và xã hội

Tổng Bí thư Tô Lâm làm việc với tiểu ban kinh tế - xã hội

- Đảng Cộng sản Việt Nam là lực lượng duy nhất lãnh đạo Nhà nước và xã hội, giữ vai trò định hướng chính trị, tổ chức bộ máy và chính sách.

- Đảng lãnh đạo nhưng không làm thay, không đứng trên Hiến pháp – pháp luật.

- Đảng thực hiện vai trò bằng cách đề ra đường lối, giám sát, kiểm tra cán bộ, không can thiệp hành chính vào hoạt động của cơ quan nhà nước.

- Cơ sở pháp lý: Điều 4 Hiến pháp 2013 khẳng định vai trò lãnh đạo của Đảng.

- Ví dụ: Đại hội XIII của Đảng đề ra đường lối phát triển đất nước giai đoạn 2021–2030, từ đó Quốc hội, Chính phủ cụ thể hóa thành luật và chính sách.

* Nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa

- Nhà nước tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật. Không ai, kể cả cán bộ nhà nước, được đứng trên pháp luật.

- Nguyên tắc này là nền tảng để xây dựng một Nhà nước pháp quyền, nơi mà pháp luật là tối thượng và được thực thi nghiêm minh, không thiên vị.

- Biểu hiện:

+ Xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật.

+ Tăng cường giám sát, xử lý hành vi vi phạm pháp luật.

+ Bảo đảm công khai, minh bạch trong hoạt động của bộ máy nhà nước.

Ví dụ: Cán bộ tham nhũng, dù ở cấp nào, cũng có thể bị xử lý theo quy định của pháp luật (ví dụ: các vụ án chống tham nhũng thời gian qua).

* Phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lực nhà nước

- Có sự phân công rõ ràng: Quốc hội làm luật, Chính phủ tổ chức thực hiện, Tòa án xét xử.

- Phối hợp nhịp nhàng: Bảo đảm hiệu quả trong quản lý.

- Kiểm soát lẫn nhau: Chống lạm quyền, sai phạm.

Ví dụ: Quốc hội giám sát hoạt động của Chính phủ thông qua hoạt động chất vấn.

II. Quốc hội

1. Vị trí, chức năng và nhiệm vụ

Họp Quốc hội khoá XV

- Vị trí: Quốc hội là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất, cơ quan đại biểu cao nhất của nhân dân, đại diện cho ý chí và nguyện vọng của toàn thể nhân dân Việt Nam.​

- Chức năng:

+ Lập hiến, lập pháp: Quốc hội có quyền lập hiến (sửa đổi, bổ sung Hiến pháp) và lập pháp (ban hành, sửa đổi, bổ sung luật).

+ Quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước: Quốc hội quyết định các chính sách phát triển kinh tế - xã hội, ngân sách nhà nước, chính sách đối ngoại, quốc phòng, an ninh.

+ Giám sát tối cao: Giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nước, bảo đảm việc thực thi pháp luật và các chính sách của Nhà nước.​

- Nhiệm vụ cụ thể:

+ Xem xét và thông qua các dự án luật, sửa đổi, bổ sung Hiến pháp.

+ Quyết định về ngân sách nhà nước, chính sách tài chính, tiền tệ.

+ Giám sát hoạt động của Chính phủ, các cơ quan nhà nước khác và các tổ chức liên quan.

+ Bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm các chức danh quan trọng như Chủ tịch nước, Thủ tướng Chính phủ, Chánh án Tòa án nhân dân tối cao, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao.​

2. Cơ cấu tổ chức và hoạt động

- Cơ cấu tổ chức:

+ Ủy ban Thường vụ Quốc hội: Điều hành công việc giữa các kỳ họp của Quốc hội.

+ Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của Quốc hội: Giúp Quốc hội trong việc thẩm tra, giám sát các lĩnh vực chuyên môn.

+ Đoàn Đại biểu Quốc hội: Đại diện cho các địa phương trong việc tham gia vào các quyết định của Quốc hội.

+ Các cơ quan khác: Hỗ trợ công tác tổ chức, hành chính của Quốc hội.​

- Hình thức hoạt động:

+ Quốc hội họp hai kỳ mỗi năm, có thể họp bất thường khi cần thiết.

+ Quốc hội làm việc theo chế độ hội nghị, quyết định theo đa số.

+ Trong trường hợp cần thiết, Quốc hội có thể họp kín để thảo luận các vấn đề nhạy cảm.​

III. Chủ tịch nước

1. Vị trí, chức năng và nhiệm vụ

Lễ đón chính thức Chủ tịch nước Lương Cường thăm Lào

- Vị trí: Chủ tịch nước là người đứng đầu Nhà nước, thay mặt Nhà nước về đối nội và đối ngoại.​

- Chức năng:

+ Đại diện Nhà nước: Thay mặt Nhà nước trong quan hệ đối ngoại, ký kết và phê chuẩn các điều ước quốc tế.

+ Quyết định các vấn đề quan trọng: Quyết định về quốc phòng, an ninh, tình trạng khẩn cấp, đặc xá, nhập quốc tịch.

+ Giám sát và kiểm tra: Giám sát việc thực thi Hiến pháp, luật, nghị quyết của Quốc hội và các quyết định của mình.​

- Nhiệm vụ cụ thể:

+ Ký và công bố Hiến pháp, luật, pháp lệnh.

+ Đề nghị Quốc hội bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm các chức danh quan trọng.

+ Quyết định về đặc xá, nhập quốc tịch, tặng thưởng danh hiệu nhà nước.

+ Thống lĩnh lực lượng vũ trang nhân dân, giữ chức Chủ tịch Hội đồng Quốc phòng và An ninh.

+ Quyết định đàm phán, ký kết điều ước quốc tế nhân danh Nhà nước.​

2. Hình thức hoạt động

- Thông qua các quyết định chính thức: Chủ tịch nước thực hiện chức năng của mình qua việc ký quyết định, sắc lệnh, và các lệnh hành chính. Những quyết định này mang tính pháp lý và có hiệu lực trên phạm vi toàn quốc.​

- Ủy quyền: Chủ tịch nước có thể ủy quyền cho Phó Chủ tịch nước hoặc các cơ quan, tổ chức khác thực hiện một số nhiệm vụ cụ thể.​

IV. Chính phủ

1. Vị trí, chức năng và nhiệm vụ

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì phiên họp Chính phủ

- Vị trí: Chính phủ là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất, thực hiện quyền hành pháp, là cơ quan chấp hành của Quốc hội.​

- Chức năng:

+ Thực thi pháp luật: Tổ chức thi hành Hiến pháp, luật, nghị quyết của Quốc hội, pháp lệnh, nghị quyết của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, lệnh, quyết định của Chủ tịch nước.

+ Quản lý hành chính nhà nước: Quản lý các lĩnh vực kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh, đối ngoại.

+ Đề xuất chính sách: Đề xuất các chính sách, chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh.​

- Nhiệm vụ cụ thể:

+ Đề xuất, xây dựng chính sách vĩ mô, trình Quốc hội.

+ Ban hành các văn bản pháp lý dưới luật để thực thi các chính sách đã được Quốc hội thông qua, bao gồm các nghị định, thông tư, chỉ thị, quyết định.

+ Tổ chức và giám sát việc thực hiện các quyết định, chính sách của Nhà nước trên tất cả các lĩnh vực như giáo dục, y tế, môi trường, kinh tế, xã hội.

+ Đảm bảo trật tự hành chính quốc gia, tổ chức các hoạt động hành chính thống nhất trên toàn bộ lãnh thổ Việt Nam.

+ Quản lý các chương trình phát triển kinh tế, tài chính, và ngân sách nhà nước, đặc biệt là thực hiện các dự án trọng điểm của quốc gia.

2. Cơ cấu tổ chức và hình thức hoạt động của Chính phủ

- Cơ cấu tổ chức:

+ Thủ tướng Chính phủ: Thủ tướng là người đứng đầu Chính phủ, chịu trách nhiệm trước Quốc hội về việc điều hành công tác của Chính phủ và các cơ quan nhà nước.

+ Các Phó Thủ tướng Chính phủ: Phó Thủ tướng giúp Thủ tướng điều hành công việc của Chính phủ, có thể kiêm nhiệm các lĩnh vực khác nhau (như kinh tế, văn hóa, quốc phòng...).

+ Các Bộ và Cơ quan ngang Bộ: Bộ là cơ quan của Chính phủ thực hiện chức năng quản lý nhà nước chuyên ngành như Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Tài chính, Bộ Giáo dục và Đào tạo. Các cơ quan ngang Bộ thực hiện nhiệm vụ tương tự nhưng không thuộc bộ máy tổ chức của các bộ.

+ Các cơ quan khác: Ngoài ra, Chính phủ còn bao gồm các cơ quan như Văn phòng Chính phủ, Thanh tra Chính phủ, và các cơ quan nghiên cứu, tư vấn cho Chính phủ trong việc xây dựng chính sách và quản lý nhà nước.

- Hình thức hoạt động:

+ Chính phủ hoạt động chủ yếu thông qua các phiên họp Chính phủ để thảo luận, quyết định các vấn đề quan trọng của quốc gia.

+ Hoạt động của Thủ tướng Chính phủ và các Bộ trưởng nhằm thực thi các nghị quyết, chỉ thị của Chính phủ và Quốc hội, trực tiếp quản lý các lĩnh vực hành chính quốc gia.

+ Hình thức quản lý của Chính phủ còn bao gồm việc chỉ đạo, giám sát và kiểm tra việc thực thi các chính sách, văn bản pháp luật từ Trung ương đến địa phương.

5. Tòa án nhân dân

1. Vị trí và chức năng

- Vị trí: Tòa án nhân dân là cơ quan thực hiện quyền tư pháp, có nhiệm vụ xét xử các loại vụ án theo quy định của pháp luật.

Toà án nhân dân

- Chức năng:

+ Chịu trách nhiệm bảo vệ công lý.

+ Bảo vệ quyền con người, quyền công dân.

+ Bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, lợi ích của Nhà nước cũng như quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân.

2. Hệ thống tổ chức, nguyên tắc tổ chức và hoạt động

- Tòa án nhân dân bao gồm:

+ Tòa án nhân dân tối cao: Cơ quan xét xử cao nhất, có chức năng giám đốc việc xét xử của các Tòa án khác, tổng kết thực tiễn xét xử, hướng dẫn áp dụng pháp luật thống nhất trên toàn quốc.

+ Các Tòa án khác do luật định:

• Tòa án nhân dân cấp cao.
• Tòa án nhân dân cấp tỉnh, cấp huyện.
• Tòa án quân sự các cấp (đối với các vụ việc liên quan đến quốc phòng, quân đội).

- Nguyên tắc tổ chức và hoạt động:

+ Xét xử độc lập, chỉ tuân theo pháp luật.

+ Xét xử công khai là nguyên tắc cơ bản; chỉ được xét xử kín trong các trường hợp đặc biệt như bảo vệ bí mật Nhà nước, thuần phong mỹ tục, bảo vệ người chưa thành niên, đời tư cá nhân...

+ Tổ chức xét xử theo nguyên tắc tập thể và quyết định theo đa số (trừ các phiên tòa theo thủ tục rút gọn).

+ Nguyên tắc tranh tụng và quyền bào chữa được bảo đảm.

+ Hai cấp xét xử (sơ thẩm và phúc thẩm) được thực hiện để bảo đảm công bằng và kiểm soát quyền lực tư pháp.

- Tư cách pháp lý và trách nhiệm

+ Chánh án Tòa án nhân dân tối cao do Quốc hội bầu, có nhiệm kỳ theo nhiệm kỳ của Quốc hội, chịu trách nhiệm và báo cáo công tác trước Quốc hội, hoặc trước Ủy ban thường vụ Quốc hội và Chủ tịch nước khi Quốc hội không họp.

+ Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân được bổ nhiệm, bầu và có nhiệm kỳ theo luật định.

+ Bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của Tòa án phải được mọi cơ quan, tổ chức, cá nhân tôn trọng và nghiêm túc thi hành.

6. Viện kiểm sát nhân dân

1. Vị trí và chức năng

- Vị trí: Viện kiểm sát nhân dân là cơ quan có chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp.

Đại diện Viện kiểm sát

- Vai trò:

+ Bảo vệ pháp luật, bảo đảm pháp luật được thi hành nghiêm minh và thống nhất.

+ Bảo vệ quyền con người, quyền công dân, chế độ xã hội chủ nghĩa và lợi ích hợp pháp của Nhà nước, tổ chức, cá nhân.

2. Hệ thống tổ chức, nguyên tắc tổ chức và hoạt động

- Viện kiểm sát nhân dân bao gồm:

+ Viện kiểm sát nhân dân tối cao: Cơ quan cao nhất trong hệ thống Viện kiểm sát, thực hiện vai trò lãnh đạo thống nhất toàn hệ thống.

+ Các Viện kiểm sát khác do luật định:

• Viện kiểm sát nhân dân cấp cao.
• Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, cấp huyện.
• Viện kiểm sát quân sự các cấp.

- Tổ chức lãnh đạo và hoạt động:

+ Hệ thống Viện kiểm sát hoạt động theo nguyên tắc tập trung thống nhất, dưới sự lãnh đạo của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao.

+ Viện trưởng Viện kiểm sát các cấp chịu sự chỉ đạo, điều hành của cấp trên, bảo đảm thực hiện đúng pháp luật và thống nhất trong toàn ngành.

+ Kiểm sát viên khi thực thi nhiệm vụ phải tuân thủ pháp luật và chịu sự chỉ đạo của Viện trưởng Viện kiểm sát cùng cấp.

- Tư cách pháp lý và trách nhiệm:

+ Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao do Quốc hội bầu, có nhiệm kỳ theo nhiệm kỳ của Quốc hội, chịu trách nhiệm và báo cáo công tác trước Quốc hội hoặc trước Ủy ban thường vụ Quốc hội, Chủ tịch nước trong thời gian Quốc hội không họp.

+ Việc bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức, nhiệm kỳ của Viện trưởng Viện kiểm sát các cấp và Kiểm sát viên do luật định.